••آنلاین••
آخوندزاده و مستشارالدوله: تاملی دوباره در ماجرای رادیکالیسم و میانهروی در جنبش مشروطیت
با شروین مقیمی و رضا صمیم
میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا یوسفخان مستشارالدوله را به یک اعتبار میتوان دو ستون اصلی در جریان فکر مشروطه در ایران و حتی به معنایی وسیعتر (که البته در مورد آخوندزاده بیشتر صادق است)، کلیت فکر تجدد در ایران تلقی کرد. آخوندزاده آن جریانی از تجددطلبی را نمایندگی میکند که همواره آن را ذیل برچسب «رادیکال» مورد تفسیر قرار دادهاند. او که به واسطهی دوربودن از ایران، از بسط یدی برخوردار بود که میتوانست آشکارا به انتقاد از جنبههای مهمی از هستهی سخت الهیاتی-سیاسیِ مندرج در عقل سلیم ایرانی زبان بگشاید، همواره به عنوان صریحالهجهترین حامی روشنگری در معنای مالوف غربیاش مورد توجه قرار گرفته و البته که قرینههای فراوانی به سود این تفسیر در آثار او به چشم میخورد. در مقابل اما مستشارالدوله در ذیل آن دسته از روشنفکران تجددخواهی ردهبندی میشود که میکوشیدند نشان دهتد که اصول تجدد سیاسی با اصول مندرج در هستهی سخت الهیاتی-سیاسی که مقوم آن همانا قانون شرع بود، در تحلیل نهایی، نه تنها سازگار است بلکه از منظر غرض و مقصدی که بر آن مترتب است، با آن همپوشانیهای اساسی دارد. اما میان این دو جریان از همان آغاز پیدایش مباحث مربوط به تجدد در ایران، مناقشات بسیاری وجود داشت. شاید یکی از مهمترین اسنادی که در عین اختصار میتواند یکی از بهترین دستمایهها برای سنجش عمق و شدت این اختلاف باشد، نامهی آخوندزاده به مستشارالدوله در خصوص رسالهی موسوم به یک کلمه باشد؛ نامهای که از جهات گوناگون میتواند به محملی نه فقط برای فهم تلقی آخوندزاده و نیز مستشارالدوله از تجدد و استراتژی آنها برای مخاطبقرار دادن جامعهی ایران تبدیل گردد، بلکه بسط استدلالهای آن و سنجش آنها در افق آراء مستشاالدوله در یک کلمه، این امکان را فراهم میآورد تا به طور کلی در خصوص «رادیکال»پنداشتن یا «میانهرو» تلقیکردنِ امثال آخوندزاده و مستشارالدوله تجدید نظر کنیم. از این رهگذر میتوان این پرسش را مطرح کرد که آیا «در واقع» رادیکالیسم آخوندزاده، آنچنان «رادیکال» بود که بتواند اغراض متجددانهی وی را عملی سازد؟ از سوی دیگر آیا فهم غرض مستشارلدوله در یک کلمه، میتواند به پاسخ به این پرسش کمک کند که سرشت «میانهروی» او از چه ویژگیهایی برخوردار بود و آیا صورتی از «رادیکالیسم» که از رادیکالیسم امثال آخوندزاده فراتر میرود، در آراء او قابلتشخیص نیست؟
زمان: چهارشنبه، ۱۹ خرداد
ساعت ۱۸ تا۲۰